Como e onde morrer no Camiño de Santiago: os hospitais para peregrinos durante os séculos XI-XIII (II)

Philip Duncan Webb

   Hoxe seguimos falando dos hospitais xacobeos nos séculos XI-XIII, época na cal Compostela, malia ser esta moito máis remota, igualaba a Roma ou Xerusalén como lugar de peregrinación cristiá. En concreto, falaremos dos fundadores de hospitais.

   Para as persoas que padecemos certo pesimismo acerca da condición humana, sorprende que algúns autores sosteñan que o motivo principal que impulsaba os fundadores era “sem dúvida, o espontâneo sentimento de comiseração que sempre evoca o contacto com as necessidades e sofrimento do semelhante” [1], é dicir a caridade cristiá, segundo os conceptos daquel entón. Dito isto, é cuestionable até que punto se trata dunha caridade desinteresada, xa que para algúns o peregrino desamparado era o mellor intercesor para conducir os ricos até as portas do Reino dos Ceos [2]. Tamén habería motivos máis prácticos. Considerábase que o espallar desenfreado da pobreza terminaría por erosionar as xerarquías sociais, e os hospitais servían como paliativo.

   Se a caridade —ou hospitalidade— era importante para todos os cristiáns, érao dobremente para un monarca. Afonso Henriques, o primeiro rei de Portugal dende 1139, era un notable protector de xacobípetos (palabra deliciosa e pouco usada para designar os peregrinos). Por exemplo, nunha «carta de couto» de 1141, ou sexa un documento que outorgaba privilexios para recompensar algún servizo, o rei exhorta os monxes de Paderne para que alberguen os “hospites ac peregrinos” que transiten a zona [3]. Á parte dos reis, os bispos tamén eran prolíficos promotores de hospitais. No século VI, Isodoro de Sevilla escribiu que un leigo cumpre o seu deber hospitalario se recibe a unha ou dúas persoas, pero un bispo, a menos que reciba a todos, é inhumano [4]. Os esforzos eclesiásticos non están tan ben documentados como os reais porque era máis probable que un monarca dispuxese de escribáns, pero o paradigma do bispo xacobeo claramente é Xelmírez.

   Tamén mencionamos as ordes relixiosas, tanto as monásticas como as militares. Respecto dos monxes, os máis famosos son dous burgaleses que foron beatificados grazas á súa devoción ao Camiño: Santo Domingo de la Calzada (1019-1109) e San Juan de Ortega (1075-1163). O primeiro, un beneditino, “calzou o camiño con boa pedra, fixo pontes, talou bosques e reduciu bandoleiros” [5], mentres que o segundo construíu un hospital en Montes de Oca, un refuxio crucial porque aquelas terras eran, segundo o propio Ortega, unha “guarida de ladrones que de noche y de día robaban y mataban a muchos peregrinos que se dirigían a Santiago de Galicia” [6]. Por outra banda, unha das ordes militares máis exitosas na Península Ibérica era a Orde de Malta, tamén coñecida como Hospitalarios ou Orde de San Xoán. Esta creouse orixinalmente en Xerusalén para defender os peregrinos que ían a Terra Santa, pero á altura de 1140 xa estaban en Galicia, como evidencia un manuscrito en que Afonso Henriques confirma as posesións dos Hospitalarios no seu priorado galego-portugués, entre as cales destacan os hospitais de Sarria e Portomarín [7].

    Ás veces os patrocinadores de hospitais eran actores privados. Nos séculos XII e XIII produciuse un proceso limitado de urbanización ao longo do Camiño e apareceu o embrión dunha burguesía mercantil, pero na práctica unha maioría esmagadora da poboación eran campesiños, e os únicos leigos que podían financiar proxectos de caridade pertencían á nobreza. Para estes nobres, fundar un hospital sería unha demostración pública da súa bondade e fe. Ao mesmo tempo, parece ser que xestionar unha institución hospitalaria era unha profesión bastante atractiva polos seus beneficios materiais. Os peregrinos a miúdo facían doazóns, especialmente se os monxes encargados lles ofrecían indulxencias a cambio. Tal era o caso en Viana da Foz do Lima, onde a calquera peregrino benfeitor se lle prometía perdoar setecentos días no Purgatorio [8]. É probable que os axudantes laicos recibisen unha parte destas doazóns.

   A modo de conclusión para as dúas partes deste aporte, repetimos algo que é doado esquecer hoxe en día: andar o Camiño de Santiago na idade media (sen maiúsculas, pero ese é outro debate) era extremadamente perigoso. Porén, cara ao ano 1300 reis, bispos, monxes, cabaleiros e nobres levaban máis de douscentos anos construído hospitais nas estradas principais. A xente aínda morría nos Pireneos, pero nos pasos de Roncesvalles e Somport polo menos os peregrinos xa non tiñan que durmir á intemperie. Lográrase unha seguridade módica, si, pero asemade moi valiosa. Os fundadores de hospitais, pola súa parte, desfrutaban de beneficios mundanos e espirituais. Evidentemente este artigo non é un resumo ‘completo’ porque, por exemplo, falta enmarcar o fenómeno estudado no contexto amplo das peregrinacións en Europa. Pero esperamos ter achegado o lector, se ben de maneira moi iniciática, á unha noción da importancia destes hospitais para os peregrinos daqueles tempos.

*A foto da cabeceira correspóndese coa vila rioxana de Santo Domingo de la Calzada.

Referencias

1. José Marques, “A Assistência aos Peregrinos, no Norte de Portugal, na Idade Média”, faladoiro impartido no I Congresso Internacional dos Caminhos Portugueses de Santiago de Compostela, 10-12 novembro 1989: 10.
2. Santiago Ibáñez Rodríguez, “Hospitales del Camino de Santiago en la diócesis de Calahorra y la Calzada”, faladoiro impartido na IV Semana de Estudios Medievales, Nájera, 2-6 agosto 1993: 309.
3. José Marques, “A Assistência aos Peregrinos, no Norte de Portugal, na Idade Média”, faladoiro impartido no I Congresso Internacional dos Caminhos Portugueses de Santiago de Compostela, 10-12 novembro 1989: 16.
4. Kevin O’Gorman, Mario Conti e David McAlpine, “Hospitality in Necessitudine: Hospices, Hostels and Hospitals”, Hospitality Review, núm 10 (2008): 30.
5. Francisco Fernández del Riego, As peregrinacións xacobeas (Vigo: Editorial Galaxia, 1983), 121.
6. Braulio Valdivielso Ausín, Aventura y muerte en el Camino de Santiago (Burgos: La Olmeda, 1999), 112.
7. Dirceu Marchini Neto, “A Ordem dos Hospitalários e os Caminhos de Santiago na Galiza medieval”, Revista PLURAIS, núm 3 (2013): 57.
8. José Marques, “A Assistência aos Peregrinos, no Norte de Portugal, na Idade Média”, faladoiro impartido no I Congresso Internacional dos Caminhos Portugueses de Santiago de Compostela, 10-12 novembro 1989: 20.